Είναι πλέον γεγονός ότι η πανδημία έχει επιφέρει ριζικές αλλαγές στην καθημερινότητα μας. Ένα πολύ μεγάλο ποσοστό εργαζομένων έχει υιοθετήσει την πρακτική της εργασίας από το σπίτι ενώ αρκετοί άλλοι έχουν βρεθεί σε κρατική στήριξη.
Δείτε πιο κάτω αυτούσια την συνέντευξη που μας παραχώρησε η εργοθεραπεύτρια κ. Ιουλία Λούτα σχετικά με την διατήρηση της ψυχικής υγείας των εργαζομένων εν μέσω της πανδημίας του covid-19.
- Ανοίξαμε. Ωστόσο, ο μέσος εργαζόμενος τελικά προτιμά σπίτι ή γραφείο;
Παρότι, οπωσδήποτε, δεν είμαι σε θέση να μιλήσω εκ μέρους των εργαζομένων συνολικά, θα υπέθετα ότι οι εργαζόμενοι/-ες, εν τέλει, προτιμούν να απασχολούνται σε έναν επαγγελματικό χώρο, ο οποίος είναι διακριτός από τον χώρο διαβίωσής τους, που, όπως είναι φυσικό, θα έχουν συνδέσει με τις προσωπικές τους στιγμές. Στο χώρο του σπιτιού οι εργαζόμενοι/-ες δεν είναι πάντα εύκολο να διαχωρίσουν και να εκπληρώσουν με επιτυχία τους ρόλους που έχουν να φέρουν εις πέρας στην καθημερινότητά τους, όπως αυτός, για παράδειγμα της ιδιωτικής υπαλλήλου, της συζύγου και της μητέρας.
Στην Εργοθεραπεία, ο άνθρωπος αντιμετωπίζεται ως «όν έργου», ο οποίος εκφράζει την ταυτότητά του μέσα από την ενασχόλησή του με τις δραστηριότητες («έργα») που επιλέγει να εντάξει στο καθημερινό του πρόγραμμα. Αυτά τα έργα μπορούν να κατηγοριοποιηθούν σε διάφορους τομείς, όπως αυτοί της παραγωγικότητας και της αναψυχής. Για να συμμετέχει το άτομο στα έργα με επιτυχία και να λάβει ικανοποίηση από αυτά, είναι απαραίτητο να πληρούνται διάφορες προϋποθέσεις που είναι αναγκαίες για να εκτελεστεί μια δραστηριότητα με τον κατάλληλο τρόπο. Αυτές οι προϋποθέσεις σχετίζονται τόσο με τα χαρακτηριστικά του περιβάλλοντος στο οποίο λαμβάνει χώρα το έργο, όσο και με τις ιδιότητες της ίδιας της δραστηριότητας. Όπως γίνεται κατανοητό, είναι δύσκολο στον ιδιωτικό χώρο του σπιτιού να έχουν διαμορφωθεί επαρκώς οι κατάλληλες προϋποθέσεις, ώστε το άτομο να συμμετέχει σε εργασιακές δραστηριότητες με άνεση και αποτελεσματικότητα.
- Τι προβλήματα αναμένεται να αντιμετωπίσουν κατά την επιστροφή τους στο γραφείο οι εργαζόμενοι;
Από εργοθεραπευτική σκοπιά, θα λέγαμε ότι οι εργαζόμενοι/-ες κατά την επιστροφή τους στο γραφείο θα αντιμετωπίσουν την πρόκληση να επιστρέψουν στις προηγούμενες ρουτίνες που είχαν στο περιβάλλον της εργασίας και να εκδηλώσουν εκείνα τα μοτίβα συμπεριφοράς που είχαν υιοθετήσει, πριν να διαταραχθεί η δομή των καθημερινών τους ενασχολήσεων, όπως την ήξεραν την εποχή προ κορονοϊού.
Οι εργαζόμενοι επιστρέφουν στις θέσεις τους έπειτα από μια μακρά περίοδο ριζικών αλλαγών στην καθημερινότητά τους. Θα μπορούσαμε να χαρακτηρίσουμε την περίοδο της πανδημίας ως ένα «ταξίδι έργου» για τα άτομα, μια διαδρομή γεμάτη προκλήσεις και ανατροπές, στο τέλος της οποίας θα πρέπει να αναδιαμορφώσουν την ταυτότητά τους και να βρουν τη θέση τους στο περιβάλλον τους, όπως αυτό έχει διαμορφωθεί στη σημερινή πραγματικότητα.
Οι εργαζόμενοι, λοιπόν, θα πρέπει να είναι σε θέση να βρουν λύσεις στις δυσκολίες που πιθανώς θα προκύψουν κατά την επιστροφή τους στο γραφείο, να προσαρμοστούν στα νέα δεδομένα, να διαχειριστούν τις ψυχο-συναισθηματικές δυσκολίες που μπορεί να επιφέρει αυτή η μετάβαση, αλλά και να διαχειριστούν τα νέα δυναμικά που μπορεί να δημιουργηθούν στις σχέσεις τους με τους συναδέλφους τους.
- Μπορεί η απομόνωση και η αβεβαιότητα λόγω της πανδημίας να έχει και πιο σοβαρές επιπτώσεις στην ψυχική υγεία των εργαζομένων;
Η απομόνωση και η αβεβαιότητα σίγουρα θα έχει πολύ σημαντικές επιπτώσεις στην ψυχική υγεία πολλών εργαζομένων.
Στην Εργοθεραπεία, αυτή η απομόνωση σχετίζεται άμεσα με την αποξένωση από τα έργα και τη στέρηση της δυνατότητας από το άτομο να μπορεί να συμμετέχει στις δραστηριότητες που έχει ανάγκη ή που επιθυμεί και οι οποίες έχουν νόημα και σκοπό για το ίδιο. Στο Πρόγραμμα Εργοθεραπείας του Ευρωπαϊκού Πανεπιστημίου Κύπρου, τα τελευταία χρόνια ασχολούμαστε εκτενώς με πληθυσμούς οι οποίοι βιώνουν έντονα τη στέρηση έργου, όπως οι πρόσφυγες και οι αιτητές ασύλου. Μέσα από τη δουλειά μας με εκτοπισμένα άτομα στο πλαίσιο του προγράμματος “Bridging Occupational gaps with Refugees and Asylum Seekers”, στο οποίο συμμετέχουν φοιτητές/-τριες Εργοθεραπείας κατά την Πρακτική τους Άσκηση, γίνεται φανερό πως η έλλειψη της δυνατότητας για συμμετοχή σε έργα, ουσιαστικά για το ίδιο το άτομο, όπως η εργασία, επηρεάζει αρνητικά την ικανοποίηση που παίρνει από την καθημερινότητά του, την ποιότητα ζωής του, αλλά και την υγεία και την ευεξία του. Η αποξένωση από το έργο σχετίζεται και με την κοινωνική απομόνωση, δημιουργώντας ψυχικές δυσκολίες από την απώλεια του αισθήματος του «ανήκειν» σε μια ομάδα, η οποία δρα υποστηρικτικά προς το άτομο.
Η αβεβαιότητα, επίσης, έχει πολύ σημαντικές επιπτώσεις για την ψυχική υγεία του ατόμου. Ένα καθεστώς «αβεβαιότητας έργου», αν μπορώ να το εκφράσω έτσι, όπου το άτομο δε νιώθει την ασφάλεια ότι θα έχει τη δυνατότητα να επιλέξει τα έργα στα οποία έχει ανάγκη ή επιθυμεί να συμμετέχει στην καθημερινότητά του, ουσιαστικά προκαλεί μια κατάσταση «αδικίας έργου», εφόσον το άτομο δεν είναι σε θέση να εξασκήσει το δικαίωμά του να συμμετέχει σε όσα μπορούν να συνεισφέρουν στην καλή του σωματική και ψυχική υγεία.
- Πως ένας εργαζόμενος μπορεί να αντιληφθεί ότι έχει υπερβεί το όριο ανησυχίας ή άγχους όσον αφορά την πανδημία και την εργασία του και χρειάζεται βοήθεια; Υπάρχουν συγκεκριμένα σημάδια;
Όταν ο εργαζόμενος βιώνει καθημερινό, επίμονο και διαρκές άγχος, σε τέτοιο βαθμό ώστε να επηρεάζεται η λειτουργικότητά του κατά την εκτέλεση των καθημερινών του έργων, αλλά και η απόδοση του στα έργα αυτά, τότε γίνεται αντιληπτό ότι χρειάζεται βοήθεια και πρέπει να απευθυνθεί σε έναν κατάλληλο ειδικό ψυχικής υγείας.
- Είναι κατανοητό ότι υπάρχει αρκετή πίεση αλλά και έλλειψη χρόνου από πλευράς εργαζομένων πλέον, βάση των διαφόρων περιορισμών και απαγορεύσεων για την καταπολέμηση της πανδημίας. Για τον λόγο αυτό έχουν υιοθετηθεί κάποιες εναλλακτικές πρακτικές όπως η Τηλεψυχιατρική. Πιστεύετε ότι αυτές οι πρακτικές είναι το ίδιο αποδοτικές με τις δια ζώσης συνεδρίες;
Η παροχή υπηρεσιών με την αξιοποίηση μεθόδων Τηλεθεραπείας και Τηλεαποκατάστασης είναι μια εναλλακτική λύση η οποία υιοθετήθηκε σε μεγάλο βαθμό και από το Πρόγραμμα Εργοθεραπείας του ΕΠΚ στο πλαίσιο της εξ αποστάσεως πραγματοποίησης των Κλινικών και Πρακτικών ασκήσεων των φοιτητών κατά την περίοδο ισχύος των περιοριστικών μέτρων, με μεγάλη μάλιστα επιτυχία, ιδιαίτερα στην Κλινική Αποκατάστασης (Plasticity Occupational Therapy Lab) του Προγράμματος Εργοθεραπείας, με υπεύθυνες την Δρ. Παυλίνα Ψυχούλη και την κα. Νεφέλη Παπασαλούρου.
Ωστόσο, καθώς η Εργοθεραπεία αποτελεί ένα κατ’ εξοχήν πελατοκεντρικό επάγγελμα, ένα από τα σημαντικότερα εργαλεία του οποίου είναι η θεραπευτική σχέση που αναπτύσσεται ανάμεσα στον εργοθεραπευτή και τον πελάτη, είναι βέβαιο πως τίποτα δεν μπορεί να αντικαταστήσει τη δια ζώσης επικοινωνία και την εγγύτητα, συναισθηματική και φυσική, που βιώνει το άτομο κατά τη συμμετοχή του σε δια ζώσης θεραπευτικές συνεδρίες.
- Ως εργαζόμενοι, υπάρχουν πράγματα που μπορούμε να κάνουμε για να στηρίξουμε τον εαυτό μας;
Οι εργαζόμενοι, παρά τις πολλαπλές πιέσεις που βιώνουν στην καθημερινότητά τους μπορούν να προσπαθήσουν να βρουν χρόνο να αφιερώσουν στον εαυτό τους και στα πράγματα που τους παρέχουν ικανοποίηση και τους δημιουργούν θετικά συναισθήματα. Χρειάζεται να δημιουργήσουν για τον εαυτό τους αυτό που ονομάζουμε «ισορροπία έργων», ανάμεσα σε όσα αφιερώνουν το χρόνο τους, σε δραστηριότητες που αφορούν τη δουλειά, τη διασκέδαση και τη φροντίδα του εαυτού τους. Επιπλέον, χρειάζεται να λειτουργούν συνειδητά και σκόπιμα και να αντιμετωπίζουν με ειλικρίνεια τον εαυτό τους, τις δυνατότητες αλλά και τους περιορισμούς τους. Όλοι οι άνθρωποι μοιραία θα αντιμετωπίσουν κάποιου είδους δυσκολία κάποια στιγμή στη ζωή τους, αυτό που έχει σημασία είναι να έχουν αυτογνωσία και, να μπορούν να εντοπίσουν το πρόβλημα, αλλά και να αναζητήσουν τρόπους για να το ξεπεράσουν. Αν νιώθουν πως οι ίδιοι δεν έχουν τον τρόπο να βρουν μια λύση, τότε το καλύτερο πράγμα που μπορούν να κάνουν για τον εαυτό τους είναι να αναζητήσουν βοήθεια και να απευθύνουν σε ένα ειδικό ψυχικής υγείας.
- Τι μπορούν να κάνουν οι εργοδότες ή οι υπεύθυνοι προσλήψεων για να στηρίξουν και να βοηθήσουν το προσωπικό τους να παραμείνει αποδοτικό και ψυχικά υγιές;
Θα ήταν μια πολύ θετική εξέλιξη για την εργασιακή πραγματικότητα αν οι εργοδότες είχαν τη διάθεση να στηρίξουν και να βοηθήσουν το προσωπικό τους να παραμείνει ψυχικά υγιές, κάτι που θα σήμαινε ότι θα μπορούσε να είναι και ταυτόχρονα πιο αποδοτικό στην εργασία. Για να το επιτύχουν αυτό, θα έπρεπε πρώτα οι ίδιοι να είναι ενημερωμένοι και εκπαιδευμένοι στη διαχείριση αντίστοιχων καταστάσεων. Επιπλέον, να επιδεικνύουν ενσυναίσθηση, δηλαδή να μπορούν να μπαίνουν στη θέση των εργαζομένων και να βλέπουν τα πράγματα από τη δική στους σκοπιά, να αφουγκράζονται και να αναγνωρίζουν τις ανάγκες τους, όπως οι ίδιοι οι εργαζόμενοι τις θέτουν και να έχουν την ευελιξία να μπορούν να κάνουν τις αναγκαίες τροποποιήσεις στο ίδιο το αντικείμενο της δουλειάς, αλλά και στο περιβάλλον της εργασίας, ώστε αυτό να ανταποκρίνεται καλύτερα στις εξατομικευμένες ανάγκες των μελών του προσωπικού, αλλά και να ενισχύει τη συμμετοχή και απόδοση στις επαγγελματικές υποχρεώσεις. Είναι σημαντικό οι εργοδότες να έχουν την αντίληψη να αναγνωρίσουν τους παράγοντες που επηρεάζουν τη συμμετοχή και απόδοση του εργαζόμενου στις εργασιακές δραστηριότητες στο χώρο εργασίας και να προσπαθήσουν να ενισχύσουν τους παράγοντες που διευκολύνουν αυτή τη συμμετοχή, ενώ να περιορίσουν τους παράγοντες που τη δυσχεραίνουν.
- Σύμφωνα με τον Αμερικανικό Ψυχιατρικό Σύνδεσμο, έχει αναπτυχθεί ένα είδος κοινωνικού στίγματος που σχετίζεται με τον COVID-19. Υπάρχει κάτι τέτοιο στους χώρους εργασίας; αν ναι πως μπορούμε να το καταπολεμήσουμε;
Σύμφωνα με την προσωπική και επαγγελματική μου εμπειρία, δεν μπορώ να πω με βεβαιότητα ότι υπάρχει στους χώρους εργασίας ένα τέτοιο κοινωνικό στίγμα. Ωστόσο, θεωρώ αρκετά πιθανό να συμβαίνει κάτι τέτοιο σε κάποιο βαθμό. Μέσα από τη δουλειά μας ως εργοθεραπευτές γινόμαστε συχνά μάρτυρες του κοινωνικού στίγματος που ακολουθεί τη διαφορετικότητα. Τα «διαφορετικά» μέσα στην κοινωνία άτομα, όπως τα άτομα με αναπηρία, με ψυχικές δυσκολίες ή οι πρόσφυγες βιώνουν συχνά τις διακρίσεις και τον αποκλεισμό, κάτι που θα έλεγα οφείλεται κυρίως στην ελλιπή ενημέρωση του μέσου πολίτη και στον ενδόμυχο φόβο που νιώθουν κάποιοι απέναντι σε καταστάσεις που δεν τους είναι γνώριμες. Για να καταπολεμηθεί το στίγμα χρειάζεται να εξαλείψουμε τα στερεότυπα γύρω από μια κατάσταση, όπως, ίσως, αυτή που σχετίζεται με τον COVID-19. Με άλλα λόγια, η έγκυρη ενημέρωση και ευαισθητοποίηση των εργαζομένων για το ζήτημα μέσα από πηγές που βασίζονται σε επιστημονικά τεκμήρια θεωρώ ότι θα ήταν πολύ βοηθητική. Επιπλέον, οι εργαζόμενοι χρειάζεται να εκπαιδευτούν σε τεχνικές και στρατηγικές οι οποίες θα τους βοηθήσουν να αντιμετωπίσουν αντίστοιχες καταστάσεις στον εργασιακό χώρο με επαγγελματισμό και ανεκτικότητα. Οι εργαζόμενοι, τέλος, χρειάζεται να έχουν διεξόδους για επικοινωνία στο χώρο της δουλειάς, όπου θα νιώθουν ασφαλείς να εκφράσουν τις σκέψεις και τους προβληματισμούς τους και θα μπορούν να έρθουν πιο κοντά μέσα από έναν εποικοδομητικό διάλογο, αλλά και να μάθουν να αποδέχονται και να σέβονται τις διαφορετικές απόψεις και στάσεις των συναδέλφων τους.
- Έχουμε προσέξει ότι η αβεβαιότητα σχετίζεται με την απροθυμία για αλλαγές (οι αιτήσεις για εύρεση/ αλλαγή εργασίας μειώνονταν όποτε μπαίναμε σε lockdown, ασχέτως αν οι εργασίες συνεχίζονταν κανονικά). Σε τι οφείλεται αυτό;
Αυτή είναι μια ερμηνεία που δεν είμαι σε θέση να επιβεβαιώσω. Ωστόσο, θα έλεγα πως, οι εργαζόμενοι, βιώνοντας μια δύσκολη και απρόσμενη κατάσταση που προκαλεί συναισθήματα άγχους και αβεβαιότητας, νιώθουν ματαίωση, εξαιτίας της απώλειας ελέγχου στις καθημερινές καταστάσεις που τους αφορούν και της μακροχρόνιας έκθεσης στις ψυχοπιεστικές καταστάσεις που δημιουργεί ένα πολύμηνο lockdown, πόσο μάλλον όταν δεν ξέρουν τι θα φέρει η επόμενη μέρα και πότε θα τελειώσει αυτή η δοκιμασία. Η ματαίωση αυτή οδηγεί σε αναβλητικότητα και έλλειψη εσωτερικού κινήτρου για ενεργή εμπλοκή σε έργα και δραστηριότητες που κανονικά θα χαρακτήριζαν την τυπική ρουτίνα ενός ατόμου. Με άλλα λόγια, εξαιτίας αυτού του συναισθήματος της ματαίωσης, οι εργαζόμενοι αποστασιοποιούνται από την καθημερινότητα, κλείνονται στον εαυτό τους και αποφεύγουν να κάνουν σχέδια ή να επιδιώξουν να διεκδικήσουν αλλαγές στη ζωή τους που αφορούν το μέλλον και όχι το εδώ και τώρα.
Ioulia Louta
Occupational Therapist, MSc
Clinical Practice Co-coordinator
Department of Health Sciences
School of Sciences
European University Cyprus
